[You must be registered and logged in to see this image.]
كودكان امروز لازم است بزرگسالاني خلاق و مبتكر باشند؛ زيرا جهان به سرعت در حال تغيير و دگرگوني است و آنان نياز دارند براي رويارويي با مشكلات و فائق‌آمدن بر آنها خلاقانه فكر و عمل كردن را بياموزند.
خلاقيت، ابتكار و نوآوري مرحله‌اي از رشد عقلي است كه مي‌تواند منجر به ساخت و ايجاد موقعيتي براي راحت‌تر زيستن شود. براي خلاق بودن نياز به داشتن هوش و ذكاوت بالا نيست. به عبارت ديگر يك فرد خلاق الزاما فردي باهوش نيست بلكه تنها با استفاده از تجربه، آزمايش و البته كنجكاوي و بررسي درباره پديده‌هاي محيطي‌اش قوه خلاقيت و ابتكار خود را متجلي مي‌سازد. كودكان ذاتا خلاق هستند به شرط آنكه بتوانيم شرايط و موقعيتي برايشان فراهم آوريم. كودكان تخيلات، ايده‌ها و افكار خود را با به‌كار گرفتن روش‌هاي گوناگون و خاص خود بيان مي‌كنند.
آنها نقاشي مي‌كنند، داستان مي‌نويسند، نقش بازي مي‌كنند، يك قطعه موسيقي مي‌سازند، كاردستي درست مي‌كنند، مسئله حل مي‌كنند و.... كودكان براي ارائه كارهاي خلاقانه خود نيازمند ايده‌ها و اطلاعات خامي هستند كه با تركيب كردن آنها بتوانند قوه ابتكار و نوآوري‌شان را نمايش دهند. كتاب، بازي‌ها گوناگون، لوازم و مواد خام اوليه، نوارهاي موسيقي همگي مي‌توانند انگيزه و عاملي براي احيا و بروز خلاقيت هنري- علمي بچه‌ها باشند. اسباب‌بازي‌ها و وسايلي كه ساخته فكر بزرگسالان هستند هيچ‌گاه نمي‌توانند خلاقيت كودك را برانگيزند. تجاربي كه كودكان در سال‌هاي اوليه رشدشان از محيط كسب مي‌كنند اندوخته‌اي براي تفكر خلاقانه آنان به حساب مي‌آيد. هرقدر اين دانسته‌ها و اطلاعات بيشتر و متنوع‌تر باشند پيش‌زمينه بهتري براي پرورش و بروز خلاقيت در خود ذخيره خواهند كرد.
مك‌كنيان در تعريف خلاقيت مي‌نويسد: «خلاقيت عبارت است از حل مسئله به نحوي كه ماهيتي بديع و نو داشته باشد.» ويليامز مي‌نويسد: «خلاقيت مهارتي است كه مي‌تواند اطلاعات پراكنده را به هم پيوند دهد عوامل جديد اطلاعاتي را در شكل تازه‌اي تركيب كند و تجارب گذشته را با اطلاعات جديد براي ايجاد پاسخ‌هاي منحصر به فرد و غيرمتعارف مرتبط مي‌سازد.»
عوامل ايجاد خلاقيت در كودكان
1 – داشتن استقلال و حق انتخاب
تحقيقات نشان داده دانش‌آموزاني كه استقلال بيشتري در تصميم‌گيري دارند و به آنان حق انتخاب داده مي‌شود از انگيزه دروني بيشتري براي انجام كار برخوردارند و پيشرفت خلاقيت در آنان قابل ملاحظه است.
2 – پاداش
اگرچه روان‌شناسان و خصوصا رفتارگرايان، پاداش را عاملي مهم براي تقويت رفتار مي‌دانند اما اگر اين پاداش‌ها به درستي و در جاي خود اعمال نشود نه‌تنها تاثيري مثبت ندارد بلكه خود عاملي براي از بين بردن خلاقيت خواهد بود.
3 – تعريف و ستايش
كودكاني به طور مداوم از طرف خانواده يا معلمان مورد تعريف و تشويق قرار مي‌گيرند كه فقط كارهايي را انجام دهند كه مورد توجه والدين يا معلمان آنهاست. آنها ياد مي‌گيرند كه در زندگي آينده به جاي خلاقيت و ابتكار، خود را با شرايط سازگار كنند و تنها به دنبال اموري باشند كه تعريف و ستايش ديگران را به ارمغان آورد.
4 – ايجاد فرصت براي كسب بينش و كشف مجهولات
يكي از مهم‌ترين راه‌ها براي ايجاد خلاقيت كودكان فرصت‌دادن به آنها براي پاسخگويي، كسب بينش و كشف مجهولات است. هيچ كودكي در جهان به كمك آنچه مي‌شنود و به ياري آنچه مي‌بيند پيشرفت نمي‌كند؛ پيشرفت وي به آنچه انجام مي‌دهد بستگي دارد.
راه‌هاي پرورشي و رشد خلاقيت در كودكان
1 – احترام به سؤالات عادي و غيرعادي كودكان
براي ارضاي كنجكاوي كودك هيچ‌چيز مثل دادن جواب‌هاي مناسب و صحيح به سؤالات او نيست. سؤال در واقع انعكاسي از مغز تشنه‌اي است كه مي‌خواهد با دريافت جواب از فردي كه بهتر از او مي‌داند خود را سيراب كند. اگر چه احتياج بايد فوراً برآورده شود ولي كمي مكث بين سؤال و جواب غالبا مي‌تواند افكار و ايده‌هاي مفيدي براي مباحثه به بار آورد و ارائه جواب هم بستگي به پيچيدگي سؤال دارد. گاهي اوقات بهتر است به او بگوييم سعي كند جواب سؤالش را خودش پيش‌بيني كند و او را راهنمايي كنيم تا آن پيش‌بيني را اگر چه غلط هم باشد برمبناي مشاهدات و تجربيات خود تجزيه و تحليل كند.
2 – به كودكان نشان دهيم عقايد آنان با ارزش است
لازم است والدين و مربيان نه‌تنها درباره امور و مسائلي كه مربوط به كودك مي‌شود بلكه همچنين درباره مسائل و امور خانه و مدرسه كه دخالت كودك در آنها شايسته است از او نظر بخواهند و عقايد او را هم مثل عقايد بزرگترها در حضور خود كودك به بحث و گفت‌وگو بگذارند.
3 – تدارك فرصت‌هاي مناسب براي يادگيري مبتكرانه و قدرداني از اين نوع يادگيري‌ها
يكي از مشخصات انسان خلاق اين است كه توانايي‌اش را خودش به كار مي‌اندازد. كنجكاوي كودك به كشف مطالب نشان مي‌دهد كه در يادگيري تقريبا هميشه كودكان پيش‌قدم هستند. والدين و مربيان به كودكان اجازه دهند كه گاهي اوقات مطابق ذوق و سليقه خودشان ايثار را كشف كنند. كودك بايد در يادگيري‌هاي شخصي و ابتكار خود تشويق و هدايت شود بدون اينكه از خطاهاي او چشم‌پوشي شود.
عوامل آسيب‌زا در خلاقيت
عوامل آسيب‌زا در خلاقيت دغدغه‌هايي براي متوليان نظام تعليم و تربيت در سطح جامعه به وجود آورده است و تهديدي جدي براي شكوفا شدن استعدادها و توانمندي‌هاي كودكان محسوب مي‌شود. عوامل آسيب‌زاي خلاقيت را مي‌توان به دو دسته تقسيم كرد:
1 – عوامل فردي (دروني) 2- عوامل محيطي
منظور از عوامل فردي عواملي است كه به ويژگي‌هاي فرد مربوط مي‌شود و عوامل محيطي به موقعيت‌هايي اطلاق مي‌شود كه فرد در ارتباط با ديگران دارد.
يكي از عوامل محيطي كه در ركود قوه خلاقيت كودكان تاثير بسزايي دارد محيط خانواده است. خانواده نخستين پايگاه تربيتي كودكان است و ميزان خلاقيت را مي‌توان با ايجاد فضاي مناسب خانوادگي افزايش داد. گاهي خانواده‌ها با ايجاد محيط مناسب خانوادگي امكان خلاقيت را افزايش مي‌دهند؛ هرچند گاهي نيز خانواده‌ها با روش‌هاي غيركارآمدي كه براي تحقق اين هدف اعمال كرده‌اند نه‌تنها نتيجه مطلوبي به دست نياورده‌اند بلكه نتيجه معكوس به بار آمده است.
راهكارها و پيشنهادها
1 – والدين به كودكانشان احترام بگذارند و به توانمندي‌هاي آنان معتقد باشند.
2 – به كودكان آزادي عمل دهند زيرا خلاقيت و ابتكار كودك غالبا در زمان‌هايي شكوفا مي‌شود كه از آزادي عمل برخوردار باشد.
3 – بايد به كودكان اجازه دهند به طور خودجوش و خلاقانه به كارهاي مورد علاقه خويش بپردازند.
4 – حس اعتماد به‌نفس و خودباوري را در كودكان تقويت كنند.
5 – كودكان را به بازي با گل تشويق كنند زيرا گل وسيله‌اي سه‌بعدي است. هنگام كار با اين وسيله كودك‌آزادي خلاقانه‌تري را نسبت به وسايل دوبعدي ديگر نظير نقاشي و طراحي به دست مي‌آورد.
6 – نبايد كودكان را قرباني عادت كنند. اگر فرزندان در حل مسائل، روشي را انتخاب كنند كه فقط در يك چارچوب خاص قرار بگيرد و هميشه بخواهند طبق آن الگو پيش بروند به آن عادت كرده و بدون تفكر به حل مسائل مي‌پردازند؛ بنابراين فكر خود را محدود كرده و به خلاقيت كه لازمه‌اش تفكر و تعقل است نخواهند رسيد.
نتيجه‌گيري
يك فرد بزرگسال در شرايطي مي‌تواند خلاقيت را تشويق كند كه در توليد و بروز انديشه‌هاي خلاق از يك چارچوب بدون ارزشيابي بهره گيرد.
فرد بزرگسال بايد به كودكان اطمينان دهد كه فرصت خطر كردن در تكاليف وجود دارد و بايد آنها را به كنجكاوي و جست‌وجو درباره انديشه‌ها و حدس‌ها و ملاحظه چيزها به گونه‌اي نو وادارد.
كودكان امروز لازم است بزرگسالاني خلاق و مبتكر باشند؛ زيرا جهان به سرعت در حال تغيير و دگرگوني است و آنان نياز دارند براي رويارويي با مشكلات و فائق‌آمدن بر آنها خلاقانه فكر و عمل كردن را بياموزند.
خلاقيت، ابتكار و نوآوري مرحله‌اي از رشد عقلي است كه مي‌تواند منجر به ساخت و ايجاد موقعيتي براي راحت‌تر زيستن شود. براي خلاق بودن نياز به داشتن هوش و ذكاوت بالا نيست. به عبارت ديگر يك فرد خلاق الزاما فردي باهوش نيست بلكه تنها با استفاده از تجربه، آزمايش و البته كنجكاوي و بررسي درباره پديده‌هاي محيطي‌اش قوه خلاقيت و ابتكار خود را متجلي مي‌سازد. كودكان ذاتا خلاق هستند به شرط آنكه بتوانيم شرايط و موقعيتي برايشان فراهم آوريم. كودكان تخيلات، ايده‌ها و افكار خود را با به‌كار گرفتن روش‌هاي گوناگون و خاص خود بيان مي‌كنند.
آنها نقاشي مي‌كنند، داستان مي‌نويسند، نقش بازي مي‌كنند، يك قطعه موسيقي مي‌سازند، كاردستي درست مي‌كنند، مسئله حل مي‌كنند و.... كودكان براي ارائه كارهاي خلاقانه خود نيازمند ايده‌ها و اطلاعات خامي هستند كه با تركيب كردن آنها بتوانند قوه ابتكار و نوآوري‌شان را نمايش دهند. كتاب، بازي‌ها گوناگون، لوازم و مواد خام اوليه، نوارهاي موسيقي همگي مي‌توانند انگيزه و عاملي براي احيا و بروز خلاقيت هنري- علمي بچه‌ها باشند. اسباب‌بازي‌ها و وسايلي كه ساخته فكر بزرگسالان هستند هيچ‌گاه نمي‌توانند خلاقيت كودك را برانگيزند. تجاربي كه كودكان در سال‌هاي اوليه رشدشان از محيط كسب مي‌كنند اندوخته‌اي براي تفكر خلاقانه آنان به حساب مي‌آيد. هرقدر اين دانسته‌ها و اطلاعات بيشتر و متنوع‌تر باشند پيش‌زمينه بهتري براي پرورش و بروز خلاقيت در خود ذخيره خواهند كرد.
مك‌كنيان در تعريف خلاقيت مي‌نويسد: «خلاقيت عبارت است از حل مسئله به نحوي كه ماهيتي بديع و نو داشته باشد.» ويليامز مي‌نويسد: «خلاقيت مهارتي است كه مي‌تواند اطلاعات پراكنده را به هم پيوند دهد عوامل جديد اطلاعاتي را در شكل تازه‌اي تركيب كند و تجارب گذشته را با اطلاعات جديد براي ايجاد پاسخ‌هاي منحصر به فرد و غيرمتعارف مرتبط مي‌سازد.»
عوامل ايجاد خلاقيت در كودكان
1 – داشتن استقلال و حق انتخاب
تحقيقات نشان داده دانش‌آموزاني كه استقلال بيشتري در تصميم‌گيري دارند و به آنان حق انتخاب داده مي‌شود از انگيزه دروني بيشتري براي انجام كار برخوردارند و پيشرفت خلاقيت در آنان قابل ملاحظه است.
2 – پاداش
اگرچه روان‌شناسان و خصوصا رفتارگرايان، پاداش را عاملي مهم براي تقويت رفتار مي‌دانند اما اگر اين پاداش‌ها به درستي و در جاي خود اعمال نشود نه‌تنها تاثيري مثبت ندارد بلكه خود عاملي براي از بين بردن خلاقيت خواهد بود.
3 – تعريف و ستايش
كودكاني به طور مداوم از طرف خانواده يا معلمان مورد تعريف و تشويق قرار مي‌گيرند كه فقط كارهايي را انجام دهند كه مورد توجه والدين يا معلمان آنهاست. آنها ياد مي‌گيرند كه در زندگي آينده به جاي خلاقيت و ابتكار، خود را با شرايط سازگار كنند و تنها به دنبال اموري باشند كه تعريف و ستايش ديگران را به ارمغان آورد.
4 – ايجاد فرصت براي كسب بينش و كشف مجهولات
يكي از مهم‌ترين راه‌ها براي ايجاد خلاقيت كودكان فرصت‌دادن به آنها براي پاسخگويي، كسب بينش و كشف مجهولات است. هيچ كودكي در جهان به كمك آنچه مي‌شنود و به ياري آنچه مي‌بيند پيشرفت نمي‌كند؛ پيشرفت وي به آنچه انجام مي‌دهد بستگي دارد.
راه‌هاي پرورشي و رشد خلاقيت در كودكان
1 – احترام به سؤالات عادي و غيرعادي كودكان
براي ارضاي كنجكاوي كودك هيچ‌چيز مثل دادن جواب‌هاي مناسب و صحيح به سؤالات او نيست. سؤال در واقع انعكاسي از مغز تشنه‌اي است كه مي‌خواهد با دريافت جواب از فردي كه بهتر از او مي‌داند خود را سيراب كند. اگر چه احتياج بايد فوراً برآورده شود ولي كمي مكث بين سؤال و جواب غالبا مي‌تواند افكار و ايده‌هاي مفيدي براي مباحثه به بار آورد و ارائه جواب هم بستگي به پيچيدگي سؤال دارد. گاهي اوقات بهتر است به او بگوييم سعي كند جواب سؤالش را خودش پيش‌بيني كند و او را راهنمايي كنيم تا آن پيش‌بيني را اگر چه غلط هم باشد برمبناي مشاهدات و تجربيات خود تجزيه و تحليل كند.
2 – به كودكان نشان دهيم عقايد آنان با ارزش است
لازم است والدين و مربيان نه‌تنها درباره امور و مسائلي كه مربوط به كودك مي‌شود بلكه همچنين درباره مسائل و امور خانه و مدرسه كه دخالت كودك در آنها شايسته است از او نظر بخواهند و عقايد او را هم مثل عقايد بزرگترها در حضور خود كودك به بحث و گفت‌وگو بگذارند.
3 – تدارك فرصت‌هاي مناسب براي يادگيري مبتكرانه و قدرداني از اين نوع يادگيري‌ها
يكي از مشخصات انسان خلاق اين است كه توانايي‌اش را خودش به كار مي‌اندازد. كنجكاوي كودك به كشف مطالب نشان مي‌دهد كه در يادگيري تقريبا هميشه كودكان پيش‌قدم هستند. والدين و مربيان به كودكان اجازه دهند كه گاهي اوقات مطابق ذوق و سليقه خودشان ايثار را كشف كنند. كودك بايد در يادگيري‌هاي شخصي و ابتكار خود تشويق و هدايت شود بدون اينكه از خطاهاي او چشم‌پوشي شود.
عوامل آسيب‌زا در خلاقيت
عوامل آسيب‌زا در خلاقيت دغدغه‌هايي براي متوليان نظام تعليم و تربيت در سطح جامعه به وجود آورده است و تهديدي جدي براي شكوفا شدن استعدادها و توانمندي‌هاي كودكان محسوب مي‌شود. عوامل آسيب‌زاي خلاقيت را مي‌توان به دو دسته تقسيم كرد:
1 – عوامل فردي (دروني) 2- عوامل محيطي
منظور از عوامل فردي عواملي است كه به ويژگي‌هاي فرد مربوط مي‌شود و عوامل محيطي به موقعيت‌هايي اطلاق مي‌شود كه فرد در ارتباط با ديگران دارد.
يكي از عوامل محيطي كه در ركود قوه خلاقيت كودكان تاثير بسزايي دارد محيط خانواده است. خانواده نخستين پايگاه تربيتي كودكان است و ميزان خلاقيت را مي‌توان با ايجاد فضاي مناسب خانوادگي افزايش داد. گاهي خانواده‌ها با ايجاد محيط مناسب خانوادگي امكان خلاقيت را افزايش مي‌دهند؛ هرچند گاهي نيز خانواده‌ها با روش‌هاي غيركارآمدي كه براي تحقق اين هدف اعمال كرده‌اند نه‌تنها نتيجه مطلوبي به دست نياورده‌اند بلكه نتيجه معكوس به بار آمده است.
راهكارها و پيشنهادها
1 – والدين به كودكانشان احترام بگذارند و به توانمندي‌هاي آنان معتقد باشند.
2 – به كودكان آزادي عمل دهند زيرا خلاقيت و ابتكار كودك غالبا در زمان‌هايي شكوفا مي‌شود كه از آزادي عمل برخوردار باشد.
3 – بايد به كودكان اجازه دهند به طور خودجوش و خلاقانه به كارهاي مورد علاقه خويش بپردازند.
4 – حس اعتماد به‌نفس و خودباوري را در كودكان تقويت كنند.
5 – كودكان را به بازي با گل تشويق كنند زيرا گل وسيله‌اي سه‌بعدي است. هنگام كار با اين وسيله كودك‌آزادي خلاقانه‌تري را نسبت به وسايل دوبعدي ديگر نظير نقاشي و طراحي به دست مي‌آورد.
6 – نبايد كودكان را قرباني عادت كنند. اگر فرزندان در حل مسائل، روشي را انتخاب كنند كه فقط در يك چارچوب خاص قرار بگيرد و هميشه بخواهند طبق آن الگو پيش بروند به آن عادت كرده و بدون تفكر به حل مسائل مي‌پردازند؛ بنابراين فكر خود را محدود كرده و به خلاقيت كه لازمه‌اش تفكر و تعقل است نخواهند رسيد.
نتيجه‌گيري
يك فرد بزرگسال در شرايطي مي‌تواند خلاقيت را تشويق كند كه در توليد و بروز انديشه‌هاي خلاق از يك چارچوب بدون ارزشيابي بهره گيرد.
فرد بزرگسال بايد به كودكان اطمينان دهد كه فرصت خطر كردن در تكاليف وجود دارد و بايد آنها را به كنجكاوي و جست‌وجو درباره انديشه‌ها و حدس‌ها و ملاحظه چيزها به گونه‌اي نو وادارد.