اختراع خط تاریخ دقیقی ندارد. ولی می توان بیان داشت که خط از مرحله ( الفبای تصویری ) نظیر ( هیروگلیف مصری ) در معبدها ، به صورت هجایی و سپس به مرحله الفبایی رسیده است .ابتدا مادها سعی کردند خط میخی قدیم را از حالت نموداری به صورت الفبایی در آورند و این مربوط به حدود قرن هفتم قبل از میلاد است . البته خط میخی دارای 52 حرف است که اکثر آن ها الفبایی و تعداد کمی هم هجایی است . زبان پارسی باستان یعنی فارس هخامنشی را از خط میخی که از بابل اقتباس شده بود می نوشتند ، اما الفبای خط پارتی و پهلوی ساسانی و سُغدی از الفبای آرامی گرفته شده بود. هم چنان که بعضی آثار مانی به خط اقتباس شده از سُریانی که خود برگرفته از آرامی بود ، است . زبان آریاها از یک رشته آریایی ( هند و اروپایی ) سرچشمه گرفته است که زبان های اوراتی ، سُغدی ، اُستی ، خوارزمی و هراتی از مهم ترین زبان های آریایی است .
از زبان های فوق که هنوز هم وجود دارند ، می توان به زبان ا ُستی
osti
در ناحیه ی قفقاز اشاره نمود که خود را ایرونی و سرزمین خود را ایرستان می نامند. آن ها بسیاری از آداب و رسوم باستانی خود را حفظ نموده اند و بسیار از لغاتشان باستانی است .
در ایران باستان زبان های اوستایی ، پارسی یا پارسی هخامنشی ، پارتی ( پهلوی ) و بالاخره زبان فارسی دری قابل توجه بوده اند. نیز واژه های مشترکی که در زبان اسلاو و زبان ایران باستان وجود دارد دلیلی برهم ریشه بودن آن هاست .
زبان های مهم در ایران باستان عبارت بودند از :
- در دوره مادها زبان مادی یا خط میخی
- در دوره هخامنشیان زبان پارسی باستان واوستایی با خط میخی و خط اوستایی
- در دوره اشکانیان زبان پهلوی ( پارتی ) و یونانی با خط آرامی و نوعی خط میخی
- در دوره ساسانیان زبان پهلوی ساسانی با خط پهلوی ساسانی
- البته خط فارسی امروز از خط نسخ عربی اقتباس شده است .
تقسیم بندی دیگر ی هم از زبان های مهم در ایران باستان می توان ارایه داد:
- زبان ها کهن : ( لهجه گاتی ، اوستایی جدیدتر)
- زبان های میانه:
الف - فارسی میانه ( پهلوی زردشتی از آرامی ، پهلوی مانوی از سُریانی )
ب - پارتی ( پارتی کتیبه ها ، پارتی مانوی )
- زبان های کنونی :
الف - دسته جنوبی ( فارسی عادی کنونی ، تاجیکی ، فارسی افغانی ،...)
- ب - دسته شمالی ( بلوچی ، تاتی ، لهجه های اطراف خزر ، لهجه های مرکزی ایران )
دوم - شزقی :
الف- زبان های میانه ( خُتَنی ، سُغدی ، خوارزمی )
ب- زبان های کنونی ( آسی ، پشتو، لهجه های فلات پامیر )
پس به طور کلی زبان باستان دو شاخه اصلی داشته است :
1- زبان های هندی باستان ، زبان سانسکریت که کاتاب مقدس ودا با آن نوشته شده است ( اصولا" ودا و مزدیسنا در اصل از یک منشاء بوده و مشابهت های دستوری زیادی دارند.)
2- زبان اوستایی و فارسی که کتاب مقدس زردشت یعنی اوستا با آن نوشته شده است .
کهن ترین قسمت های اوستا سرودهای مذهبی گات ها است که قسمتی از آن منسوب به خود زردشت است . گات ها منظوم است و پیرامون پرستش اهورامزدا و نفی پرستش دیوها است ، و در آن نیز مردم تشویق می شوند که از بدی ها بپرهیزند و بکوشند تا از نیروهای اهورا مزدا برخوردار شوند .
تدریس گات ها توسط آموزگاران زردشتی به جوانان صورت می گرفته است .
زبان فارسی باستان برادر زبان اوستایی و سانسکریت نیز پدر زبان پهلوی ( فارسی میانه ) است .
زبان فارسی باستان در دوره ی دوره هخامنشی رونق داشته است که کتیبه های تخت جمشید ، نقش رستم و بیستون گواه بر این امر است . البته کتیبه های هخامنی به زبان های آسوری ، ایلامی ، بابلی و حتی آرامی هم مشاهده شده است .
دستا( دست ) ، دروگا ( دروغ ) ، رئو چه ( روز) ، کبوته ( کبود )از اواخر عهد هخامنشی اندک اندک یعنی حدود قرن چهارم قبل از میلاد زبان ساده شدو به زبان پهلوی ( پارسی میانه ) تغییر یافته است .
زبان پارتی موسوم به زبان وسطی ( زبان پهلوی ) بیشتر در نواحی شمال و شرق ایران رواج یافت . زبان پارتی را به خط آرامی می نوشتند و به پارتی می خواندند و این خود مشکل بزرگی در فرا گیری و گسترش فرهنگ کتابت و نوشتاری در آن دوره بوده است ، نام دیگر این زبان ( پهلوانیگ ) بوده است .
زبان پهلوی عصر ساسانی زبانی کامل تر و ساده تر از زبان های سابق بوده و به همان نسبت همگانی تر بوده است که باعث به وجود آمدن مراکز تربیت و تعلیم و تربیت همگانی تر و تحصیلات عالی شده است .
تنوع خطوط ایرانی در عهد باستان را شاید بتوان دلیل بر ابتکار و اختراع اجداد ما دانست . طبق نظر مشیر الدوله ( پیرنیا) خطوط پارسی ، ایلامی و آشوری هر سه میخی است ، با توجه به اینه خط میخی پارسی از بقیه ساده تر بوده است .ناگفته نماند که خطوط ایرانیان بر روی پوست گاومیش ، پوست گاو ، پوست گوسفند و سنگ نیز به دست آمده است .
از زبان های فوق که هنوز هم وجود دارند ، می توان به زبان ا ُستی
osti
در ناحیه ی قفقاز اشاره نمود که خود را ایرونی و سرزمین خود را ایرستان می نامند. آن ها بسیاری از آداب و رسوم باستانی خود را حفظ نموده اند و بسیار از لغاتشان باستانی است .
در ایران باستان زبان های اوستایی ، پارسی یا پارسی هخامنشی ، پارتی ( پهلوی ) و بالاخره زبان فارسی دری قابل توجه بوده اند. نیز واژه های مشترکی که در زبان اسلاو و زبان ایران باستان وجود دارد دلیلی برهم ریشه بودن آن هاست .
زبان های مهم در ایران باستان عبارت بودند از :
- در دوره مادها زبان مادی یا خط میخی
- در دوره هخامنشیان زبان پارسی باستان واوستایی با خط میخی و خط اوستایی
- در دوره اشکانیان زبان پهلوی ( پارتی ) و یونانی با خط آرامی و نوعی خط میخی
- در دوره ساسانیان زبان پهلوی ساسانی با خط پهلوی ساسانی
- البته خط فارسی امروز از خط نسخ عربی اقتباس شده است .
تقسیم بندی دیگر ی هم از زبان های مهم در ایران باستان می توان ارایه داد:
- زبان ها کهن : ( لهجه گاتی ، اوستایی جدیدتر)
- زبان های میانه:
الف - فارسی میانه ( پهلوی زردشتی از آرامی ، پهلوی مانوی از سُریانی )
ب - پارتی ( پارتی کتیبه ها ، پارتی مانوی )
- زبان های کنونی :
الف - دسته جنوبی ( فارسی عادی کنونی ، تاجیکی ، فارسی افغانی ،...)
- ب - دسته شمالی ( بلوچی ، تاتی ، لهجه های اطراف خزر ، لهجه های مرکزی ایران )
دوم - شزقی :
الف- زبان های میانه ( خُتَنی ، سُغدی ، خوارزمی )
ب- زبان های کنونی ( آسی ، پشتو، لهجه های فلات پامیر )
پس به طور کلی زبان باستان دو شاخه اصلی داشته است :
1- زبان های هندی باستان ، زبان سانسکریت که کاتاب مقدس ودا با آن نوشته شده است ( اصولا" ودا و مزدیسنا در اصل از یک منشاء بوده و مشابهت های دستوری زیادی دارند.)
2- زبان اوستایی و فارسی که کتاب مقدس زردشت یعنی اوستا با آن نوشته شده است .
کهن ترین قسمت های اوستا سرودهای مذهبی گات ها است که قسمتی از آن منسوب به خود زردشت است . گات ها منظوم است و پیرامون پرستش اهورامزدا و نفی پرستش دیوها است ، و در آن نیز مردم تشویق می شوند که از بدی ها بپرهیزند و بکوشند تا از نیروهای اهورا مزدا برخوردار شوند .
تدریس گات ها توسط آموزگاران زردشتی به جوانان صورت می گرفته است .
زبان فارسی باستان برادر زبان اوستایی و سانسکریت نیز پدر زبان پهلوی ( فارسی میانه ) است .
زبان فارسی باستان در دوره ی دوره هخامنشی رونق داشته است که کتیبه های تخت جمشید ، نقش رستم و بیستون گواه بر این امر است . البته کتیبه های هخامنی به زبان های آسوری ، ایلامی ، بابلی و حتی آرامی هم مشاهده شده است .
دستا( دست ) ، دروگا ( دروغ ) ، رئو چه ( روز) ، کبوته ( کبود )از اواخر عهد هخامنشی اندک اندک یعنی حدود قرن چهارم قبل از میلاد زبان ساده شدو به زبان پهلوی ( پارسی میانه ) تغییر یافته است .
زبان پارتی موسوم به زبان وسطی ( زبان پهلوی ) بیشتر در نواحی شمال و شرق ایران رواج یافت . زبان پارتی را به خط آرامی می نوشتند و به پارتی می خواندند و این خود مشکل بزرگی در فرا گیری و گسترش فرهنگ کتابت و نوشتاری در آن دوره بوده است ، نام دیگر این زبان ( پهلوانیگ ) بوده است .
زبان پهلوی عصر ساسانی زبانی کامل تر و ساده تر از زبان های سابق بوده و به همان نسبت همگانی تر بوده است که باعث به وجود آمدن مراکز تربیت و تعلیم و تربیت همگانی تر و تحصیلات عالی شده است .
تنوع خطوط ایرانی در عهد باستان را شاید بتوان دلیل بر ابتکار و اختراع اجداد ما دانست . طبق نظر مشیر الدوله ( پیرنیا) خطوط پارسی ، ایلامی و آشوری هر سه میخی است ، با توجه به اینه خط میخی پارسی از بقیه ساده تر بوده است .ناگفته نماند که خطوط ایرانیان بر روی پوست گاومیش ، پوست گاو ، پوست گوسفند و سنگ نیز به دست آمده است .